Gió mùa thu mẹ đưa con ngủ
Năm canh dài thức đủ năm canh.
Từ bao đời ở khắp ba miền đất nước, bà ru cháu, chị hát đưa em, mẹ dỗ con ngủ trên chiếc võng đong đưa với những câu hát ru truyền miệng :
Ầu ơ... ví dầu cầu ván đóng đinh
Cầu tre lắt lẻo gập ghềnh khó đi ...
Gió đưa, gió đẩy về rẫy ăn còng
Về sông ăn cá, về đồng ăn cua.
(Hát đưa em miền Nam)
À ơi... ru em cho théc cho muồi
Để mạ đi chợ mua vôi ăn trầu
Mua vôi chợ Quán, chợ Cầu
Mua cau Nam Phổ, mua trầu chợ Dinh
Chợ Dinh bán áo con trai
Triều Sơn bán nón, Mậu Tài bán kim.
(Hát ru miền Trung)
À á ơi... cái ngủ mày ngủ cho lâu
Mẹ mày đi cấy đồng sâu chưa về
Bắt được con chắm con trê
Cầm cổ lôi về cho cái ngủ ăn.
(Hát ru miền Bắc)
Những câu hát ru mang lời lẽ mộc mạc nhưng thiết tha tình cảm cũng như chính cuộc đời của bà mẹ Việt Nam quanh năm làm lũ tảo tần hy sinh cho chồng con, cho gia đình :
Con cò lặn lội bờ sông
Mẹ đi tưới nước cho bông có đài
Trông trời, trông đất trông mây
Trông cho lúc chín, hột sây nặng nhành
Trong cho rau muống màu xanh
Để mẹ nấu một bát canh đậm đà.
Nắng sớm mưa chiều, đêm trường cô tịch, bóng mẹ hiền in xuống tao nôi, tóc mẹ chảy dài theo nhịp võng, tiếng ầu ơ lan tỏa trong không gian :
Mưa giông sấm chớp đùng đùng
Mẹ ôm con nhỏ trong lòng mẹ ru
Ngủ cho yên, ngủ cho say
Tiếng ru theo tiếng võng đay ngọt ngào...
Tiếng hát ru là những bài học nhân nghĩa đầu đời mà mẹ truyền lại cho con qua tiếng võng kẽo cà kẽo kẹt, qua tiếng tàu chuối lạch bạch đập sau hè :
Con hỡi, con hỡi, con ơi
Bú no con ngủ, mẹ ru hời hời
Con nằm con nín con chơi
Làm thinh con hãy nghe lời mẹ ru...
Tiếng hát ru đưa chúng ta trở về những ngày thơ ấu. Ôi hạnh phúc biết bao cho đứa trẻ nào được nằm trong vòng tay mẹ trên chiếc võng đong đưa. Giòng sữa thơm ngọt từ bầu vú ấm áp, bàn tay xoa đầu êm ái dịu dàng và tuyệt vời hơn cả là giọng ru ngọt ngào truyền cảm của mẹ đã sớm đưa con trẻ vào giấc ngủ thiên thần:
Con ơi con ngủ cho say
Ôm con mẹ gối cánh tay con nằm
Mẹ cho con gác lên chân
Có hơi ấm mẹ con càng ngủ ngon
Tiếng ru gởi gắm tình thương
Mang bình yên đến cho con, mẹ mừng.
Đã lâu lắm rồi chúng ta không còn được nghe những lời hát ru của mình. Cuộc sống cơ cực nhọc nhằn hay cả cuộc sống vinh hoa phú quý, công hầu khanh tướng đã đẩy chúng ta xa dần những câu hát ru mang nặng tình người của mẹ thuở nào. Nhất là từ một đêm tối mịt mù, chúng ta bước chân xuống thuyền, mắt tràn ngấn lệ từ giã quê hương yêu dấu, từ giã mẹ già bóng xế để mong tìm đến bến tự do...
Đi đâu để mẹ ở nhà
Gối nghiêng ai sửa chén trà ai dâng ?
Phương tiện hỗ trợ cho tiếng hát ru là cái nôi, chiếc võng. Làn điệu hát ru bao giờ cũng mang mục đích làm sao cho đứa bé bùi tai dần dần đi vào giấc ngủ muồi. Thính giả tí hon này chưa thể hiểu được nội dung của lời hát ru mà chỉ bị tác động bởi tiếng ru được diễn tả bằng một thứ âm nhạc ngân nga, êm đềm. Trong khi đó nội dung lời ru dường như dành cho người hát ru, hoặc cho người xung quang đó thưởng thức hay nhắn gởi người vắng mặt.
Tiếng hát ru gợi nỗi nhớ quê hương, tiếng hát ru mang nỗi lòng của mẹ, tiếng hát ru chuyển tín hiệu tình yêu và tiếng hát ru ấy là đạo lý con người.
Không biết tiếng hát ru bắt đầu từ thuở xa xưa nào, chắc phải là lâu lắm và phải là từ một bà mẹ cất lên giọng hát đầu tiên. Nhất định phải bắt đầu là một bà mẹ mới diễn đạt được tính chất êm đềm truyền cảm như vậy. Và cũng chỉ có hình ảnh người mẹ ẵm con, cho con bú, dỗ con ngủ mới diễn tả được nét đẹp duyên dáng thiêng liêng của người phụ nữ.
Có thể nói cuộc đời của người mẹ Việt Nam từ thời xưa đã được dàn trải bàng bạc qua hình ảnh những lời hát ru thâm trầm, tha thiết.
Cha mẹ đông con, cảnh nhà đạm bạc người con gái sớm ý thức bổn phận làm chị của mình với đàn em nhỏ dại :
Em tôi buồn ngủ buồn nghê
Con tầm đỏ chín, con dê đã muồi
Nông tầm đã chín để nuôi
Con dê đã muồi làm thịt em ăn
Không có vú mẹ đứa em cũng thường làm tình làm tội chị, nó đâu chịu ngủ dễ dàng như thường được nằm trong cánh tay của mẹ. Chị lại cố hết sức cất cao giọng:
Ầu ơ... em tôi khát sữa bú tay
Ai cho bú thép tôi rày mang ơn.
Đứa em lại chòi đạp, giẫy nẩy, khóc ré lên. Thương em đứt ruột, chị ôm em lên vừa xoa dầu vừa vỗ đít nó. Mắt chị bắt đầu đỏ hoe...
Bồng em ra ngõ đứng trông
Trông non, non ngát, trông sông, sông dài
Trông mây, mây kéo ngang trời
Trông mẹ, trông đứng, trông ngồi mẹ ơi.
Tháng năm trôi qua, người con gái bây giờ đang độ tuổi cập kê. "Phụ mẫu sở sanh để cho phụ mẫu định", phận gái mười hai bến nước, người con gái chỉ biết thỏ thẻ cùng mẹ:
Má ơi đừng gả con xa
Chim kêu vượn hú biết nhà má ở đâu...
Áo mặc sao qua khỏi đầu, người con gái vừa khóc vừa lạy cha mẹ trong đêm xuất giá để hôm sau :
Ghe bầu trở lái về đông
Làm thân con gái theo chồng nuôi con.
Tình chồng nghĩa vợ dù có mặn nồng đến đâu cũng không làm sao quên được hình ảnh cha mẹ, anh chị em nơi quê nhà:
Ngó đâu ngó đó thì vui
Ngó về quê mẹ bùi ngùi nhớ thương.
Người con gái năm xưa bây giờ đã làm mẹ. Không gian lại có thêm tiếng võng đong đưa, tiếng hát ru con của người mẹ trẻ:
Bướm vàng đậu ngọn mù u
Lấy chồng càng sớm tiếng ru càng buồn...
Từ lúc mang thai đến khi sinh con, người mẹ trẻ mới xót xa thấm thía hiểu được công lao trời biển của cha mẹ mình thuở trước:
Có con nghĩ mẹ thương thay
Chín tháng mười ngày mang nặng đẻ đau.
Đội ơn chín chữ cù lao
Sinh thành kể mấy non cao cho vừa.
Công cha đức mẹ cao dầy
Cưu mang trứng nước những ngày con thơ.
Những khi trái nắng trở trời
Con đau là mẹ đứng ngồi không yên
Trọn đời vất vã triền miên
Chạy lo bát gạo đồng tiền nuôi con.
Tình yêu, cuộc sống gia đình cũng có lúc trải qua sóng gió. Tiếng hát ru con của người vợ trẻ nghe buồn vời vợi, xót xa đến tận cùng:
Ru con con ngủ cho rồi
Mẹ ra chỗ vắng mẹ ngồi than thân.
Trách ai tham đó bỏ đăng
Thấy lê bỏ lựu, thấy trăng quên đèn.
Bởi anh tham trống bỏ kèn
Ham chuông bỏ mõ, ham đèn phụ trăng.
Than thở thì như vậy nhưng bản chất của người phụ nữ Việt Nam thường là ôn hòa chịu đựng, cốt để gia đình được yên ấm rồi tìm cách khuyên lơn thuyết phục chồng "cải tà quy chánh" :
Mực văng vô giấy khó chùi
Vô vòng chồng vợ sụt sùi sao nên.
Hạc chầu thần đứng trước cửa thềm
Đôi ta chồng vợ như đá gập ghềnh chưa chêm
Đá gập ghềnh anh vịn em chêm
Hai đứa mình chồng vợ lấy lời êm ở đời.
Chồng giận thì vợ bớt lời
Cơm sôi bớt lửa cả đời không khê.
Cũng có khi đứa trẻ ngủ yên giấc rồi thì người cha giúp mẹ đưa võng vì mẹ còn có trăm thứ việc phải lo, phải làm. Đôi lúc đứa trẻ giựt mình ọ ẹ thì kẹt lắm cha mới ậm à, âm ự "ầu ơ... ví dầu" nho nhỏ trong miệng. Cha ru cái kiểu nửa ngâm nửa hát vụng về. Tội nghiệp có thể cha ngượng không dám cất tiếng hát tự nhiên sợ người khác nghe, cũng có thể cha đâu có thuộc bài hát như mẹ. Cùng lắm là cha cứ hát đi hát lại mấy câu ngồ ngộ, vô thưởng vô phạt :
Ầu ơ... ví dầu chiều chiều én liệng trên trời
Rùa bò dưới đất khỉ ngồi trên cây
hoặc :
Chiều chiều vịt lội cò bay
Ông voi bẻ mía chạy ngay vô rừng.
hay :
Con mèo con chuột có lông
Ông tre có mắt nồi đồng có quai.
Người cha thuộc dân tộc Stieng ở Tây Nguyên cũng ru con bằng lời ru mộc mạc biết bao :
Cha ôm con vào lòng
Cho con miếng cơm cháy
Mà sao con vẫn khóc...
Cơm cháy thì làm sao con trẻ nhai được ? Thật không có sự ngây ngô vụng về nào hơn cái anh đàn công dỗ con khi bà xã đi vắng. Cuối cùng rồi anh chồng cũng phải thú nhận. Một sự thú nhận chân thành dễ thương làm sao và cũng để khẳng định : tiếng hát ru là ưu tiên dành cho phụ nữ :
Mà sao con khóc hoài
Cha cũng không thể thay
Vì không có vú mẹ.
Đặc Điểm Âm Nhạc Trong Bài Hát Ru
Trong kho tàng âm nhạc dân gian, hát ru là một thể loại đặc biệt. Lời hát ru được liên kết thành nhóm dựa vào những câu ca dao thuộc thể thơ lục bát - một thể thơ đặc thù Việt Nam, và song thất lục bát ở dạng nguyên thể hoặc biến thể. Đồng thời cách ngắt câu, dùng chữ đệm khác nhau tùy theo miền làm nổi bật thể chất âm nhạc một cách thần tình.
Tiếng đưa hơi, đệm lót của hát đưa em miền Nam là "Ầu ơ...". Với những âm tiếng do nguyên âm cấu tạo, tiếng đưa hơi đệm lót của hát ru miền Nam cho phép kéo dài, ngân nga giọng điệu, tạo nên sự êm ái tha thiết, tăng hiệu quả truyền cảm của lời ca. Tiếng đưa hơi đệm lót của hát ru miền Nam xuất hiện ở 3 vị trí : đầu, giữa và cuối câu hát. Vị trí đầu có tính chất bắt buộc. Hai vị trí sau thì linh động tùy theo người hát.
Người Việt Nam khi sống xa quê hương - nhất là những người ngoài bốn mươi, mỗi lần có dịp nghe tiếng hát ru (trong một đêm văn nghệ hoặc từ một bande nhạc) cất lên đều xúc động nghẹn ngào.... Nếu lời hát ru bắt đầu bằng tiếng đệm "Ầu ơ... ví dầu" thì người miền Nam bùi ngùi chảy nước mắt. Nếu là "À ạ ơi... thì người miền Bắc xúc động.
Miền Nam do nhiều sắc dân pha trộn qua bao thế hệ làm nảy sinh một âm giai đặc thù miền Nam. Và chỉ có người miền Nam mới dùng thang âm này trong cổ nhạc miền Nam. Đó là thang âm ngũ cung, khởi thủy từ dây Oán trong nhạc đàn tài tử miền Nam. Đến khoảng 1920 trở thành dây vọng cổ.
Qua thang âm này, Xự phải lên hơi cao gọi là "Xự già", còn Cống thì bớt xuống một chút gọi là "Cống non". Thang âm này không thấy trong nhạc miền Trung hay miền Bắc và chỉ hiện hữu từ hơn 60 năm nay thôi.
Với thang âm đặc thù đó, bài "Ầu ơ... ví dầu" đã được người dân quê sáng tác, phản ánh chân thật chất nhạc địa phương, làm rụng rời người nghe, làm ấm lòng trẻ thơ say trong giấc ngủ hồn nhiên, miệng vẫn còn ngậm vú mẹ. Bài ru con đều dựa vào tiết tấu tự do, có nghĩa là không có tiết tấu rõ rệt, tùy theo người hát có giọng dài hay ngắn mà ngân nga. Người phụ nữ miền Nam tánh chất phác thật thà, nghĩ sao nói vậy, cho nên khi ru con ngủ thường gởi tâm sự của mình vào lời để tả nỗi lòng :
Gió đưa bụi chuối sau hè
Anh mê vợ bé bỏ bè con thơ
Con thơ tay ẵm tay bồng
Tay dắt mẹ chồng đầu đội thúng bông...
Đến bài ru miền Trung, chúng ta nhận thấy một đặc tính khác trong việc sử dụng thang âm. Bài ru con này có 2 thang âm khác nhau. Thang thứ nhứt là thang âm ngũ cung giảm dạng, có nghĩa là thang âm này dù ngũ cung nhưng chỉ có bốn cung mà thôi (echelle pentatonique defective).
Kế tiếp là thang âm thứ nhì, thang âm tứ cung đặc biệt của miền Trung, nhất là trong loại ru con :
Sự phối hợp và dung hòa của hai thang âm kể trên làm cho bài hát ru con miền Trung có một sắc thái âm nhạc và làn điệu phong phú mà 2 loại ru Nam và Bắc không có.
Bài hát ru miền Bắc sử dụng thang âm ngũ cung ré, mi, sol, la, si, ré :
mà đa số các điệu hát dân ca miền Bắc đều dựa trên đó cả. Chẳng hạn như bài Cò Lả, điệu Trống Quân, một số bài bản trong dân ca Quan Họ, trong hát Chèo, hát Giậm, Xoan, Phường Vải... (theo "Đặc điểm âm nhạc của các loại hát ru con VN" - Nhạc sĩ Trần Quang Hải).
Hát Ru Con : Tình Thương Và Nghệ Thuật
Đố ai ngồi võng không đưa
Ru con không hát ầu ơ đôi bài
Hai câu ca dao trên đây đã gợi lên rõ nét sự cần thiết của hát ru trong sinh hoạt gia đình và khung cảnh diễn xướng của nó. Phương tiện hỗ trợ chính cho bà mẹ trong việc ru dỗ con ngủ là chiếc võng. Hầu hết các nhà ở thôn quê từ giàu đến nghèo đều có ít nhứt một chiếc võng : võng bố, võng bàng, võng lác, võng tre, võng dừa. Người mẹ thường mắc võng trong phạm vi nhà bếp để khi con ngủ thì mẹ nối sợ dây dài, vừa đưa võng vừa làm việc.
Trên võng có trải một chiếc chiếu manh đệm bàng cho êm lưng con trẻ. Hai mí võng được căng rộng bằng hai càng tre. Một sợi dây giăng ngang phía trên mặt đứa trẻ, cột vào giữa chừng hai đầu võng. Máng lên đó cái chăn tắm hoặc cái khăn rằng đỏ để khi chiếc võng đong đưa thì khăn phất qua phất lại xua ruồi muỗi.
Tôi có diễm phúc được sống những ngày thơ ấu đầy kỷ niệm êm đềm nơi quê ngoại. Ngôi nhà của ngoại tôi ở tại đầu rạch Cái Sâu, trên sông Cao Lãnh (Đồng Tháp Mười). Căn nhà bếp nền đất được ngoại tôi nới rộng thêm gian nhà sàn nhỏ sát cạnh bờ sông. Ở góc sàn có mắc một cái võng. Đây là nơi mát mẻ, thật lý tưởng cho giấc ngủ của trẻ thơ. Các cậu, dì và mẹ tôi đã từng được ngoại ru cho ngủ ở đó. Rồi cứ như vậy tiếp nối đời con, đời cháu....
Quan sát quá trình người mẹ ru trẻ ngủ, chúng ta nhận thấy có 2 giai đoạn kế tiếp nhau :
Giai đoạn một : Khi Trẻ Chưa Ngủ
Người mẹ cần phải hát to và nhanh, võng cũng đưa mạnh. Điều cần thiết nhứt lúc này là làm sao cho trẻ nín. Muốn vậy cần phải tạo ra một môi trường cho trẻ ưa thích để giấc ngủ mau đến. Võng phải đưa mạnh cho trẻ mát. Tay mẹ xoa trán, xoa lưng cho trẻ dễ chịu. Lời hát của mẹ cần liền mạch, nhanh, dường như không có chỗ nghỉ dài. Đối với trẻ lúc này âm thanh lời hát cũng là một trò chơi thích thú. Nhịp bài hát dồn dập. Lời bài hát chạy theo nhịp điệu. Nhịp điệu bám sát động tác đưa võng. Chính vậy mà lời hát ở giai đoạn này thường bất chấp sự ghép vần và bất chấp cả tính thống nhất của nội dung :
Má ơi con vịt chết chìm,
Thò tay vớt nó, con cá lìm kìm nó cắn tay con.
Cắn con máu chảy re re,
Cây me có trái, chi Hai có chồng.
Hoặc :
Anh đi ghe cá mũi son,
Bắt em đương đệm cho mòn móng tay.
Móng tay móng ngắn móng dài,
Trồng một cây xoài hái chín trái chua.
Giai đoạn hai : Khi Trẻ Bắt Đầy Ngủ Yên
Tiếng ru của người mẹ chuyển sang âm diệu dịu dàng tha thiết, chậm rãi. Võng cũng đưa nhẹ để giấc ngủ trẻ thêm sâu. Lúc này trẻ đến với cái ngủ, còn người mẹ thì thức với những tâm sự sâu lắng nhất, âm vang nhất trong tâm hồn mình...
Ngó lên nuột lạt trên nhà
Đếm bao nhiêu nuột thương cha mẹ già bấy nhiêu.
Trăm năm trăm tuổi may rủi một chồng
Dầu ai thêu phụng vẽ rồng mặc ai.
Ngãi nhân mỏng dánh như cánh chuồn chuồn
Khi vui nó đậu khi buồn nó bay.
Tưởng giếng sâu, tôi nối sợi dây dài
Ngờ đâu giếng cạn, tiếc hoài sợi dây.
Nội Dung Lời Hát Ru
Dân tộc Việt Nam có được một kho tàng văn học dân gian vô cùng phong phú và quý giá qua các làn điệu dân ca.
Miền Nam : vọng cổ, điệu hò, điệu lý...
Miền Trung : Nam Ai, Nam Bình, hò Huế...
Miền Bắc : hát ví, cò lả, trống quân, quan họ...
Mỗi giọng điệu có cái hay riêng, có nét đặc sắc riêng, có cá tính địa phương riêng.
Đặc biệt hát ru thì cả 3 miền đều có.
Khi chúng ta nói hát ru là bài học nhân nghĩa đầu đời là vì nội dung của lời hát ru ở khắp 3 miền đất nước đều ẩn chứa đầy đủ Nhân - Nghĩa - Lễ - Trí - Tín. Những đức tính cao quý từ bao đời đã được người Việt chúng ta làm nền tảng xây nên tòa nhà văn hóa dân tộc.
Xin cám ơn những người đã sáng tác ra những lời hát ru truyền cảm.
Cám ơn những bà mẹ đã nuôi dưỡng, dạy dỗ con trẻ bằng những lời hát ru ngọt ngào đầy nhân tính để từ đó đất nước và dân tộc có được những vị anh hùng, anh thư, những người con trung hiếu làm rạng danh nòi giống.
Cám ơn những người đã có công góp nhặt, ghi lại những câu hát ru làm ấm lòng người trong cảnh ly hương biệt xứ.
Nội dung những lời hát ru có thể xếp theo từng chủ đề.
Lời Của Ông Bà, Cha Mẹ
Nhân sinh bách hạnh hiếu vi tiên
Chữ rằng mộc bổn thủy nguyên
Làm người phải biết tổ tiên ông bà
Một lòng thờ mẹ kính cha
Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con.
Uốn cây từ thuở còn non
Dạy con từ thuở con còn ngây thơ.
Cây khô đâu dễ mọc chồi
Mẹ già đâu dễ sống đời với con.
Còn cha còn mẹ thì hơn
Không cha không mẹ như đờn đứt dây;
Đờn đứt dây còn xoay còn nối
Cha mẹ chết rồi con phải mồ côi.
Thà ăn bắp hột gà vôi
Còn hơn giàu có mồ côi một mình.
Ví dầu cầu ván đóng đinh
Cầu tre lắc lẻo gập ghềnh khó đi.
Khó đi mẹ dắt con đi
Con thi trường học, mẹ thi trường đời.
Công cha như núi ngất trời
Nghĩa mẹ như nước ở ngoài biển Đông.
Núi cao biển rộng mênh mông
Công cha nghĩa mẹ ghi lòng con ơi !
Mỗi đêm mỗi thắp đèn trời
Cầu cho cha mẹ sống đời với con.
Còn cha gót đỏ như son
Một mai cha thác gót con như bùn.
Mưa giông sấm chớp đùng đùng
Mẹ ôm con nhỏ trong lòng mẹ ru.
Ngủ cho yên, ngủ cho say
Tiếng ru theo tiếng võng đay ngọt ngào.
Má ơi đừng đánh con đau
Để con bắt ốc hái rau má nhờ.
Ngó lên nhang tắt đèn mờ
Mẫu thân đâu vắng, bàn thờ quạnh hiu.
Mẹ gà con vịt chíu chiu
Quạ nuôi tu hú, còn diều ai nuôi ?
Tôm càng lột vỏ bỏ đuôi
Giã gạo cho trắng mà nuôi mẹ già.
Đói lòng ăn đọt chà là
Để cơm nuôi mẹ, mẹ già đau răng.
Con khôn cha mẹ nào răn
Tỷ như quả bưởi ai lăn nó tròn ?
Lụt nguồn trôi trái bòn bon
Cha thác mẹ còn chịu cảnh mồ côi;
Mồ côi khổ lắm ai ơi
Đói cơm không ai biết lỡ trời không ai phân
======================
.. Còn mẹ hay không còn thì hình ảnh và tình thương bất diệt của mẹ vẫn sống mãi trong lòng con. Mối tình nào rồi cũng phai mờ trong tim ta, trong ký ức ta nhưng TÌNH MẸ thì MÃI MÃI không thể quên được! Tình mẹ đã có trong ta từ thuở tượng hình, đến với ta qua hơi ấm thịt da, qua bàn tay trìu mến, qua dòng sữa bổ dưỡng, qua giọng ru ngọt ngào...!!!
" Ầu ơ!!!" nghe mà da diết, mà thổn thức, nghe mà đắng cay... cuộc đời MẸ Khóc - để cho con lời ru ngọt ngào, êm ái, dịu mát trưa hè, ấm áp chiều đông... để cho con mang theo lời ru thiêng liêng CỦA MẸ đi suốt cuộc đời này! " À ƠI..." MẸ ƠI ...ẦU ƠI...!!!
Bài viết: Đỗ Thị Lựu - 21/06/2009 (Trường THCS Vĩnh Long - Vĩnh Linh - Quảng Trị) 
