Hồ Xuân Hương – Bà Chúa Thơ Nôm
- Xuân Diệu -
Thơ Hồ Xuân Hương là thứ thơ không chịu ở trong cái khuôn khổ thông thường, một thứ thơ muốn lặn thật sâu vào sự vật, vào những đáy rất kín thẳm của tâm tư, những đáy kín thẳm ấy không phải là lạc lõng, cô đơn, cá nhân, chủ nghĩa, mà trái lại, được hàng vạn người đồng tình, thông cảm. Thơ Xuân Hương không cầu an, người nghiên cứu thơ Xuân Hương cũng không thể cầu an.
Những bài thơ của Xuân Hương để lại, chúng ta hiện nay cần phải đọc với một trí phán đoán, cần phải thông cảm và hiểu cái nội tâm thơ Xuân Hương, muốn vậy, cần phải đặt thơ Xuân Hương vào hoàn cảnh lịch sử, hoàn cảnh xã hội xưa, trong đó thơ Xuân Hương đã sản sinh ra. Ta phải lấy cái nghĩa phản kháng bao trùm cả thơ ấy. Ví dụ, hãy thử lấy một bài thơ như bài "Quán Khánh" với những câu:
Đứng chéo trông theo cảnh hắt heo
Đường đi thiên thẹo quán cheo leo…
Bài thơ này chỉ có thể làm trong thời đại cũ, một thời đại cuối vua Lê chúa Trịnh, tất cả mọi cái, từ vua chúa đến quan lại, sư mô … đều “lộn lèo”cả rồi! Vì xã hội đã lộn tùng phèo như vậy, nên Xuân Hương mới “đứng chéo trông theo cảnh hắt heo” chứ không chịu đứng thẳng hai chân một cách trang nghiêm. Theo tôi nghĩ, trước đây là đứng tréo, tréo hai chân lại - chữ tréo sinh ra chữ trẹo - trẹo chân phải sang bên trái, chân trái sang bên phải, đứng một cách xách mé, sẵn sàng trêu chọc, thách thức, tuy nhiên, chữ chéo cũng có nghĩa tức nghiêng lệch, đứng một bên chứ không đứng vào giữa, đứng tréo chân có nghĩa đậm đà hơn là đứng chéo lệch, nhưng ở Bắc Bộ hay viết lẫn (và đọc tréo ra chéo). Xuân Hương mới làm một bài thơ với toàn những nét khập khiễng cong quẹo (Xỏ kẽ kèo tre đốt khẳng kheo) và kết bài thơ bằng một con diều ở trên trời nó cũng “lộn lèo”! Đó là sự chế giễu, một cái ứa gan của Xuân Hương với xã hội cũ.
Nói chung, chúng ta cần trân trọng, cần tránh rơi vào cái chủ nghĩa của chúng ta hiện nay, và cố gắng phát huy gia tài văn học và tinh thần của ông cha để lại, một gia tài cha ông ta phải nhen nhúm dựng xây và bảo vệ rất gian khổ, trải bao lận đận, chìm nổi, mất mát, mới đến chúng ta ngày nay. Đối với thơ Xuân Hương, hay thơ Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Đoàn Thị Điểm v.v… cũng vậy.
1. Thời con gái đi học chữ Nho:
Các sách kể lại rằng khi cha nàng mất, nàng được mẹ nuôi cho ăn học. Đi học, hay có những chuyện tinh nghịch không thể tránh được giữa học trò, giữa hai thứ học trò con gái, con trai. Thời này, người ta truyền lại rằng một hôm Xuân Hương trượt chân ngã giữa sân, bọn học trò con trai cười rộ chế giễu, Xuân Hương ứng khẩu đọc ngay chữa thẹn:
Giơ tay với thử trời cao thấp
Xoạc cẳng đo xem đất vắn dài
(Nhưng lối thơ khẩu khí nói theo lối “to tát” này ta không thường thấy ở thơ Xuân Hương, đây có thể chỉ là một giả thuyết thôi).
Bài thơ "Vịnh giếng" ta có thể tin là nàng làm ở thời này:
Ngõ ngay thăm thẳm tới nhà ông
Giếng tốt thanh thơi, giếng lạ lùng
Cầu trắng phau phau đôi ván ghép
Nước trong leo lẻo một dòng thông
Cỏ gà lún phún leo quanh mép
Cá diếc le te tách giữa dòng.
Giếng ấy thanh tân ai đã biết
Đố ai dám thả nạ dòng dòng?
Trong bài, tài thơ đã rất cao, không non tay chút nào hết, nhưng tình thơ, tứ thơ còn ôm ấp một cái gì non tơ, mới mẻ, từ chiếc cầu trắng đến dòng nước trong đều “thảnh thơi”, cỏ gà không phải là mọc cao, cá diếc không phải là quẫy mạnh, cái giếng rất thanh và tân. Tuy không có gì làm bằng chứng cả, nhưng ta sẵn sàng tin những ngườI bảo rằng bài này là lúc Xuân Hương còn đi học, đây là “thời con gái” hay “lúa con gái”.
2. Thời Tổng Cóc:
Có thuyết bảo rằng, Xuân Hương lần đầu tiên lấy chồng, lại bị ép uổng lấy một người tổng già góa vợ, tục gọi Tổng Cóc (lại có thuyết bảo lần đầu Xuân Hương lấy ông phủ Vĩnh Tường). ThờI Tổng Cóc không có gì là vui, vì khi ông Tổng Cóc chết đi, Xuân Hương có một cái thở dài thoát nợ, như ngực vừa cất được một cái gì đè nén:
Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ôi!
Thiếp bén duyên chàng có thế thôi!
Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé.
Nghìn vàng khôn chuộc dấu bôi vôi!
Xuân Hương đã khổ lắm với người này, thì mới lấy cái tên “Cóc” ra mà đay nghiến. Nòng nọc đứt đuôi, Xuân Hương bảo Tổng Cóc chết hẳn đi, chết không phản hồi, Xuân Hương muốn chôn Tổng Cóc hai lần, và bôi vôi vào, đánh dấu vào, thật là đào sâu chôn chặt.
3. Thời ông phủ Vĩnh Tường:
Một người chồng nữa của Xuân Hương là ông thủ khoa làm đến quan tri phủ Vĩnh Tường (thuộc Vĩnh Yên), lấy nàng làm vợ lẽ. Xuân Hương nào có cái hạnh phúc tuy ngắn ngủi nhưng cũng dạt dào của bà Đoàn Thị Điểm, ngoài ba mươi tuổi lấy làm vợ kế của danh sĩ Nguyễn Kiều, hai vợ chồng rất tương đắc, rất quí nhau (1). Xuân Hương mặc dầu có một ông chồng hay chữ cũng rất khổ:
Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung!
Đến nỗi phải hạ một câu:
Thà trước thôi đành ở vậy xong!
Thì cuộc tình duyên với ông thủ khoa thật cũng chẳng có gì vui sướng, và cũng chỉ được ít lâu thì chồng mất. Lần này Xuân Hương không khóc cộc lốc như đối với Tổng Cóc là một kẻ cường hào dốt chữ, mà nàng khóc với bao suy nghĩ, một tiếng khóc nấc lại hai lần “Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ôi!”. Nhưng bài thơ chững chạc, đĩnh đạc quá:
Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ôi,
Cái nợ ba sinh đã trả rồi,
Chôn chặt văn chương ba thước đất,
Tung hê hồ thỉ bốn phương trời.
Cán cân tạo hóa rơi đâu mất,
Miệng túi càn khôn khép lại rồi
Hăm bảy tháng trờI đà mấy chốc,
Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ôi!
Những là “cán cân tạo hóa”, ”miệng túi càn khôn”, thơ Xuân Hương thường không hay dùng nhiều chữ như vậy. Cái tính cách “ông phủ” của người mất rõ quá, người thật yêu đương của mình chết, mình chẳng còn ruột gan đâu mà nói đến “cái nợ ba sinh đã trả rồi”. Bài thơ có tiếc thương, nhưng không rõ là yếu mềm, trái lại bài thơ nói về “lấy lẽ” thì rõ thực là tức tưởi, đớn đau. Hai đời chồng của Hồ Xuân Hương, mỗi lần một lần nông nổi như vậy.
4. Thời Chiêu Hổ:
Các sách có chép lại những giai thoại giữa Xuân Hương và Chiêu Hổ, nhưng vẫn không rõ: hai người làm “bạn thân” xướng họa với nhau vào đoạn đời nào của Xuân Hương? Lúc Xuân Hương đã góa hai lần rồi? Hay là giữa hai lần góa? Chiêu Hổ thọ 71 tuổi, sống từ triều Lê Cảnh Hưng đến triều Nguyễn Minh Mạng, tác giả Vũ trung tùy bút, là một danh sĩ rất tài giỏi. Theo ông Văn Tân (2), thì Chiêu Hổ kém Xuân Hương “chừng trên dưới mười tuổi gì đó”, nhưng trên thực tế của những bài thơ xướng họa với nhau, thì hai người cùng là rất trẻ, rất bằng vai; nếu chẳng bằng vai thì khó mà xướng họa như vậy. Đây là một đoạn rất lý thú của đời Xuân Hương. Chiêu Hổ và Xuân Hương bình đẳng lạ lùng, Xuân Hương không cho mình là “phận đàn bà” đào tơ liễu yếu, chịu thua sút phận đàn ông như tư tưởng thông thường thời ấy. Xuân Hương đối chọi nhau từng chữ với Chiêu Hổ, đua ganh nhau từng vần thơ đã đành, mà ở cái giọng đùa giễu trong các bài thơ, ta thấy Xuân Hương là một gái bản lĩnh nhìn thẳng mặt đàn ông.
Người ta kể rằng: có lần Xuân Hương hỏi vay Chiêu Hổ năm quan tiền, Chiêu Hổ đã hẹn cho vay rồi, nhưng sau đó đưa có ba quan, Xuân Hương ngang nhiên gọi Chiêu Hổ là Cuội (nói dối như Cuội ngồi gốc cây đa):
… Bao giờ thong thả lên chơi nguyệt,
Nhớ hái cho xin nắm lá đa.
Chiêu Hổ cũng chẳng phải tay vừa, họa lại nguyên văn và đe Xuân Hương:
… Ừ rồi thong thả lên chơi nguyệt,
Cho cả cành đa lẫn củ đa.
Nếu Chiêu Hổ mà còn ngại ngần thì Xuân Hương mỉa mai cho:
Những bấy lâu nay luống nhắn nhe
Nhắn nhe toan những sự gùn ghè
Gùn ghè nhưng vẫn còn chưa dám
Chưa dám cho nên phải rụt rè
Nhưng nếu Chiêu Hổ mà dám, thì Xuân Hương lại tự xưng bằng “chị” và lấy ngay cái tên “Hổ” ra mà liên tưởng đến cái “hang hùm”:
Anh đồ tỉnh? Anh đồ say?
Sao anh ghẹo nguyệt giữa ban ngày?
Này này chị bảo cho mà biết:
Chốn ấy hang hùm chớ mó tay!
Xuân Hương bản lĩnh như vậy, Chiêu Hổ có một tâm tính cũng xứng với tâm tính Xuân Hương, Chiêu Hổ cũng rất “nôm”, rất thực. Chiêu Hổ thật là anh học trò Việt Nam thời xưa, được xếp sau nhất quỉ nhì ma, hơn thế nữa kia, ma cũng sợ, quỉ cũng kinh. Thơ họa của Chiêu Hổ phản công rất hăng, rất liều. Hăm dọa, cương quyết:
Hỡi hỡi cô bay tớ bảo nhe
Bảo nhe không được gậy ông ghè!
Ông ghè không được, ông ghè mãi
Ghè mãi rồi lâu cũng phải rè.
Nhanh trí khôn, hợp pháp hóa cái liều lĩnh của mình, và còn dấn lên hùng hổ:
Này ông tỉnh! Này ông say!
Này ông ghẹo nguyệt giữa ban ngày!
Hang hùm ví bằng không ai mó,
Sao có hùm con bỗng trốc tay?
Chúng ta không chê Chiêu Hổ ăn nói lối “dùi đục”, mà lại lý thú thấy đôi bạn thơ, đôi bạn lứa Xuân Hương – Chiêu Hổ như câu đối hợp nhau, chắc ai cũng thấy rằng hễ có Xuân Hương thì có Chiêu Hổ, nhớ đến Chiêu Hổ là nhớ đến Xuân Hương. Ta nghĩ giá hai người thành đôi lứa! Nhưng “tuy vậy, nàng cũng không lấy được Chiêu Hổ” (3). Ta lấy làm lạ hơn nữa, là theo tục truyền, thì Xuân Hương ra cho Chiêu Hổ một câu đối, khi ông này thi đậu được bổ làm quan:
Mặc áo GIÁP, dảI cài chữ ĐINH, MẬU
KỶ CANH khoe mình rằng QUÍ
[* Lấy những chữ trong thập can (Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quí). Ý muốn chế giễu Chiêu Hổ, vừa thi đỗ mặc áo đẹp của tân khoa ra vẻ ta đây.]
Đó là một câu chào mừng cho Chiêu Hổ, chỉ pha một chút đùa kích nhẹ nhàng. Thế mà Chiêu Hổ đối ngay lại bằng một lời mắng nặng nề:
Làm đĩ CÀN, tai đeo hạt KHẢM, TỐN
LY ĐOÀI khéo nói rằng KHÔN
[* Lấy những chữ trong bát quái (Càn, Khảm, Cấn, Chấn, Tốn, Ly, Khôn, Đoài). Ý mắng Xuân Hương là con đĩ càn rỡ, lại còn tự phụ, khoe khéo, khoe khôn. Những chữ Mậu, Kỷ, Canh ở câu trên và Tốn, Ly, Đoài ở câu này là thêm vào để lấy âm thanh cho dễ đọc.]
Đây không phải chỉ là việc lấy chữ trong bát quái chọi với chữ trong thập can, quan Phạm Đình Hổ sao lại lên mặt với bạn thơ của mình như vậy? Sao vô lễ đến mức ấy? Phạm Đình Hổ nhận được thơ hỏi thăm của Xuân Hương, đã làm thơ đáp lại, trong đó có câu:
Này đã mần cha thằng Xích tử (*)
Rày thì đù mẹ cái hồng nhan (**)
(*) Xích tử : con đỏ, trỏ dân chúng
(**) Theo Lê Thước, thì hai câu này là của Nguyễn Công Trứ - thân hai câu này là vô nghĩa lý: tại sao đã được mần cha thằng xích tử, thì lại đù mẹ cái hồng nhan! Không thèm đù nữa, hay lại đù hơn bao giờ hết? Chẳng qua đây là đối chọi chữ chan chát cho thích.
Những chuyện tục truyền như thế này, rất có thể không phải là sự có thật (có ý kiến cho Chiêu Hổ chỉ là nhân vật trong giai thoại, không phải là Phạm Đình Hổ), nếu mà có thì như vậy thật đáng buồn biết chừng nào, Chiêu Hổ thì có vợ con, yên nhà yên cửa, tốt thân tốt thế, quan lớn sống lâu! Còn Xuân Hương thì lận đận, long đong, chưa bề nào! Hạ những lời đùa như thế giữa hai người tài tử ai đáng hơn ai?
(1) : Bà Đoàn Thị Điểm 37 tuổi mới lấy chồng, 44 tuổi thì mất
(2) : trong quyển Hồ Xuân Hương của Văn Tân
(3) : Theo Nam Thi Hợp Tuyển của Nguyễn Văn Ngọc
